Bạn có biết vì sao vào những ngày trời nắng, bầu không khí đô thị lại trở nên mờ đục, cay mắt và khó thở hơn bình thường? Đó có thể là do sương mù quang hoá – một dạng ô nhiễm không khí nguy hiểm nhưng ít người hiểu rõ. Cùng Nhất Tín tìm hiểu hiện tượng này để hiểu vì sao hình thành, gồm những thành phần nào và gây ra tác động gì cho sức khỏe và môi trường.
1. Sương mù quang hoá là gì?
Sương mù quang hoá (Photochemical Smog) là một dạng ô nhiễm không khí đặc trưng ở đô thị, xuất hiện khi khí thải từ xe cộ, nhà máy gặp ánh sáng mặt trời và tạo ra hỗn hợp khí độc hại như ozon (O₃) và các hợp chất hữu cơ.
Khác với sương mù tự nhiên – hình thành do hơi nước ngưng tụ, sương mù quang hoá có màu nâu xám đặc trưng, thường xuất hiện vào những ngày nắng nóng, ít gió, khi không khí bị “mắc kẹt” gần mặt đất do hiện tượng nghịch nhiệt.
Hiện tượng này không chỉ làm giảm tầm nhìn mà còn ảnh hưởng nghiêm trọng đến sức khỏe con người, thực vật và vật liệu, là một trong những vấn đề môi trường điển hình của quá trình công nghiệp hoá và đô thị hoá hiện nay.
2. Cơ chế hình thành của sương mù quang hoá
Sương mù quang hoá hình thành khi ánh sáng mặt trời tác động lên các chất ô nhiễm trong không khí, đặc biệt là oxit nitơ (NOx) và các hợp chất hữu cơ dễ bay hơi (VOC) do xe cộ, nhà máy hay khu công nghiệp thải ra.
Vào ban ngày, dưới ánh nắng mạnh, nitơ đioxit (NO₂) trong không khí bị tia cực tím phân tách thành nitơ oxit (NO) và oxy nguyên tử (O). Lúc này, oxy nguyên tử kết hợp với oxy (O₂) để tạo ra ozon (O₃) – một chất khí độc là thành phần chính của sương mù quang hoá.
Khi ozon tiếp tục phản ứng với các chất hữu cơ và khí NOx còn lại, nó tạo ra nhiều chất độc hại khác như andehit, axit nitric (HNO₃) và PAN – là nguyên nhân gây cay mắt, khó thở và giảm tầm nhìn.
Hiện tượng này thường nghiêm trọng hơn khi không khí bị tù đọng, đặc biệt trong những ngày nắng nóng, ít gió hoặc ở khu vực thung lũng, đô thị đông xe cộ – nơi các chất ô nhiễm không thể thoát lên cao.
3. Thành phần chính của sương mù quang hoá
Sương mù quang hoá là hỗn hợp phức tạp của nhiều chất khí và hạt bụi nhỏ được tạo ra trong quá trình phản ứng giữa ánh sáng mặt trời và các chất ô nhiễm. Những thành phần chính bao gồm:
- Ozon (O₃): là chất ô nhiễm chủ yếu trong sương mù quang hoá, hình thành khi oxit nitơ (NOx) và hợp chất hữu cơ dễ bay hơi (VOC) phản ứng dưới ánh sáng mặt trời. Ozon ở tầng thấp gây cay mắt, khó thở và kích ứng đường hô hấp.
- Oxit nitơ (NO, NO₂): sinh ra từ khí thải động cơ và công nghiệp, vừa là nguồn gốc vừa là chất trung gian trong quá trình hình thành sương mù quang hoá.
- Các hợp chất hữu cơ dễ bay hơi (VOC): phát thải từ xăng dầu, sơn, dung môi… Khi gặp ánh nắng, VOC tạo ra nhiều hợp chất độc hại khác.
- Andehit, axit nitric (HNO₃) và PAN (Peroxyacetyl Nitrate): là sản phẩm thứ cấp của các phản ứng quang hoá, có mùi hăng khó chịu, gây kích ứng mạnh cho mắt và phổi.
- Hạt bụi mịn (PM2.5, PM10): có thể bám dính hoặc phản ứng với các chất khí, khiến sương mù quang hoá trở nên dày đặc và nguy hiểm hơn.
Tùy vào mức độ ô nhiễm, mật độ giao thông và điều kiện thời tiết, tỷ lệ các thành phần này sẽ thay đổi, ảnh hưởng trực tiếp đến chất lượng không khí và sức khỏe cộng đồng.
4. Các tác động của sương mù quang hoá
Sương mù quang hoá làm giảm tầm nhìn, gây cảm giác ngột ngạt và ảnh hưởng nghiêm trọng đến sức khỏe, hệ sinh thái và vật liệu trong môi trường sống.
Ảnh hưởng đến sức khỏe con người
Các chất trong sương mù quang hoá như= ozon (O₃), NO₂ và PAN gây kích ứng mạnh lên mắt, mũi và đường hô hấp. Người tiếp xúc trong thời gian dài có thể gặp:
- Cay mắt, ho, khó thở, tức ngực.
- Tăng nguy cơ mắc hen suyễn, viêm phế quản mạn tính.
- Suy giảm chức năng phổi, đặc biệt với người già, trẻ nhỏ và người có bệnh nền hô hấp.
Ảnh hưởng đến thực vật và môi trường
Ozon và các chất oxy hoá trong sương mù quang hoá làm hư hại lá cây, khiến lá xuất hiện đốm nâu hoặc vàng úa, giảm khả năng quang hợp. Về lâu dài, cây trồng có thể chậm phát triển hoặc chết sớm. Ngoài ra, sương mù quang hoá còn làm giảm tầm nhìn xa, tăng hiệu ứng nhà kính và góp phần biến đổi khí hậu.
Ảnh hưởng đến vật liệu và công trình
Nhiều hợp chất trong sương mù quang hoá như ozon và axit nitric có khả năng ăn mòn vật liệu, khiến sơn, cao su, nhựa và kim loại nhanh xuống cấp. Điều này gây thiệt hại kinh tế đáng kể cho các đô thị lớn, nơi mật độ ô nhiễm cao.
Để giảm thiểu hiện tượng này, cần đồng bộ các biện pháp như kiểm soát nguồn phát thải NOx, VOCs từ phương tiện giao thông và nhà máy; chuyển đổi sang năng lượng sạch; tăng cường trồng cây xanh và giám sát chất lượng không khí thường xuyên.
Các doanh nghiệp, đặc biệt là trong khu công nghiệp, cần thể hiện trách nhiệm bằng cách đầu tư hệ thống xử lý khí thải, quan trắc môi trường tự động và tuân thủ các quy chuẩn khí thải quốc gia. Đây không chỉ là yêu cầu pháp lý mà còn là hành động thiết thực để bảo vệ môi trường sống và hình ảnh thương hiệu bền vững.
Với hơn 6 năm kinh nghiệm trong lĩnh vực quan trắc môi trường và 300+ dự án đã triển khai, Nhất Tín cung cấp giải pháp quan trắc khí thải tự động đạt chuẩn, giúp doanh nghiệp theo dõi, kiểm soát và báo cáo dữ liệu khí thải hiệu quả – góp phần giảm thiểu hiện tượng sương mù quang hoá và ô nhiễm không khí đô thị.
Sương mù quang hoá không chỉ là vấn đề môi trường mà còn là thách thức về sức khỏe cộng đồng và phát triển bền vững. Doanh nghiệp cần chú trọng kiểm soát khí thải và giám sát chất lượng không khí thường xuyên. Với kinh nghiệm triển khai hàng trăm dự án quan trắc trên toàn quốc, Nhất Tín sẵn sàng đồng hành cùng doanh nghiệp trong công tác giảm thiểu ô nhiễm và hướng tới môi trường xanh sạch hơn.
